Aleksander Ford

Nazwisko reżysera Aleksandra Forda jest nierozłącznie związane z najbardziej postępową grupą polskich filmowców, których działalność sięga daleko wstecz, w lata przedwojenne. Jako jeden z członków Stowarzyszenia Miłośników Filmu Artystycznego „Start” reprezentuje on nie tylko stałe dążenie do wyzwolenia twórczości filmowej z pod wpływów geszefciarskiej branży i poszukiwania nowych form w sztuce filmowej, lecz łączy pracę artystyczną z żywą działalnością społeczną i polityczną.

Walka, którą musiał prowadzić przed wojną jako człowiek o zdecydowanych przekonaniach politycznych i filmowiec-awangardzista — była walką podwójnie ciężką. Oceni ją należycie każdy, kto choćby tylko pobieżnie zetknął się ze stosunkami, panującymi w naszej ówczesnej kinematografii i z nastawieniem władz do spraw filmu, wyrażającym się przede wszystkim w bezlitosnych posunięciach cenzury.

Aleksander Ford nie szedł na kompromisy — świadczy o tym najlepiej tematyka jego powojennych filmów i nieustanne starcia z cenzurą, której nożyce potrafiły często pozbawić film jakiejkolwiek wartości. Każdy z filmów Forda jaskrawo odcinał się swymi walorami treściowymi — na tle dziesiątków pozycji jałowego repertuaru krajowej produkcji. Podczas gdy większość realizatorów, idąc drogą najmniejszego oporu, nakręca łzawe melodramaty i niewybredne farsy ułańskie, Ford stara się nadać scenariuszom swych filmów silne akcenty społeczne, przenieść na ekran jakiś niesfałszowany wycinek rzeczywistości, sięgnąć po problematykę aktualną. Równocześnie zaś jako reżyser dąży do uzyskania maksymalnej siły wyrazu drogą poszukiwań formalnych, a zwłaszcza twórczego posługiwania się montażem. Forma niektórych jego filmów świadczy o silnym przejęciu się i zrozumieniu najlepszych osiągnięć szkoły radzieckiej. Próba transplantacji kontynuowania zdobyczy tej szkoły na naszym ówczesnym, tak bardzo zacofanym pod każdym względem terenie, jest niewątpliwie zasługą Forda.

Jednym z najpopularniejszych jego filmów, zrealizowanych w tym okresie (1932) jest „Legion ulicy”, opowiadający o zupełnie nieznanym ekranowi środowisku warszawskich gazeciarzy. Oglądając ten film, widz oddychał przez chwilę jakąś świeżą atmosferą, odnajdywał na ekranie prosto szczerze pokazany skrawek prawdziwego, codziennego życia wielkiego miasta. Ford pokazał naszym filmowcom, że atrakcyjności filmu nie należy mierzyć wyłącznie nazwiskami znanych, wypróbowanych aktorów — młodzież pod jego batutą reżyserską potrafiła wnieść na ekran prawdę i szczerość przeżycia, które przemówiły do widzów najsilniej. „Legion ulicy" został uznany przez wszystkich za najlepszy film roku i odznaczony złotym medalem „Kina".

Film ten byt wyświetlany także za granicą i zdobył szczególną popularność wśród publiczności francuskiej.

Z innych filmów Forda, zrealizowanych przed wojną, przypomnieć należy „Ludzi Wisły" wg powieści Boguszewskiej i Kornackiego z udziałem Stanisławy Wysockiej, Iny Benity i Jerzego Pichelskiego. Film ten, rozgrywający się w pełnym swoistej egzotyki środowisku wiślanych „wodniaków", obfitujący w ciekawe chwyty reżyserskie, nakręcił Ford wespół z Jerzym Zarzyckim.

Dalsze jego prace to „Sabra", film ilustrujący pionierskie prace emigrantów żydowskich w Palestynie i „Przebudzenie" — dramat społeczny, w którym role główne odtwarzali m. In. Stefan Jaracz i Aleksander Zelwerowicz. Poza tym przedwojenny dorobek reżyserski Forda obejmuje szereg filmów średnio- i krótkometrażowych, z których na uwagę zasługuje przede wszystkim doskonały reportaż o sanatorium dziecięcym im. Medema pt. „Droga młodych". Film ten, zabroniony przez cenzurę, był wyświetlany i cieszył się wielkim uznaniem zagranicą.

Poza tym nadzwyczaj dynamicznym montażem odznaczała się krótkometrażówka „Na start", która zyskała odznaczenie i powszechne uznanie krytyk, w kraju i za granicą.

W czasie wojny Aleksander Ford pracował w radzieckich wytwórniach filmowych, a z chwilą Powstania Armii Polskiej w ZSRR zorganizował czołówkę filmową W. P. Jako dowódca czołówki zrealizował filmy-dokumenty: „Przysięgamy Ziemi Polskiej" oraz „Bitwa pod Lenino". Następnie po wkroczeniu na ziemie polskie nakręcił głośny reportaż „Majdanek". W r. 1944 organizuje w Lublinie Wytwórnię Filmową W. P. i staje na jej czele. Pod jego kierunkiem powstają pierwsze wydania Polskiej Kroniki Filmowej. W roku następnym Wytwórnia Filmowa W. P. przenosi się do Łodzi, gdzie zostaje przekształcona w P. P. „Film Polski", którego Ford jest pierwszym dyrektorem naczelnym.

Po zakończeniu pierwszego etapu prac organizacyjnych Aleksander Ford powraca do pracy realizatorskiej. Przygotowuje scenariusz „Ulicy Granicznej", którego jest jednym ze współautorów. Zdając sobie sprawę, iż rozwój naszej kinematografii uzależniony jest w dużej mierze od współpracy z kinematografiami krajów słowiańskich, staje się inicjatorem nawiązania bliskich stosunków polsko-czechosłowackich na polu filmowym, a równocześnie realizatorem pierwszego filmu polskiego, zrealizowanego przy współpracy czeskiej.

Obecnie Aleksander Ford pracuje nad scenariuszem filmu o Chopinie. Film ten będzie realizowany w roku bieżącym.

Zbigniew Pitera

Twórcy i obsada „Ulicy Granicznej"

Scenariusz i scenopis: Ludwik Starski — Aleksander Ford — Jean Forge.
Konsultant: R. Auerbach.
Reżyseria: Aleksander Ford.
Zdjęcia: Jarosław Tuzar.
Operator II: Alois Jiracek — Olgierd Samucewicz.
Muzyka: Roman Palester.
Motywy żydowskie: Henoch Kon.
Piosenka „Warszawskie dzieci": muz, Andrzej Panufnik, słowa: St. R. Dobrowolski.
Nagranie: Filmowa Orkiestra Symfoniczna CSR pod dyrekcją Milivoja Uzelace.
Dekoracje: arch. Stepan Kopecky.
Budowa dekoracji w plenerze: arch. A. Radzimowicz.
Asystenci reżysera: Olga Fordowa, Karel Beran, Zbigniew Kuźmiński.
Montaż filmu: Jirina Lukesowa.
Script girl: Marta Krikarowa.
Kierownicy zdjęć: Robert Vychlidka — Julian Appel.
Asystent produkcji: Vladimir Hrubes.
Charakteryzacja: Vaclav Krolob. — Erna Berenova.
Efekty pirotechniczne: Marian Lis — J. Rokos.
W rolach głównych: M. Ćwiklińska (p. Klara) — J. Leszczyński (dr Białek) — W. Godik (stary Liberman) — W. Walter (Dorożkarz Cieplikowski) — J. Pichelski (Kazimierz Wojtan) — T. Fijewski (syn Cieplikowskiego) — J. Munclingr (Kuśmirak) — R. Vrochta (Niemiec Hans) — S. Śródka (wuj Natan)— E. Kruk (Władek) — J. Złotnicki (Dawidek) — D. Ilczenko (Fredek) — M. Broniewska (Jadzia).
W dalszych rolach: J. Karpińska, — M. Żabczyńska — J. Renard — J. Łukowska — H. Racięcka.
W epizodach: G. Nezwal — A. Holzinger — J. Orlicky — F. Marek — N. Żarina — J. Darski — E. Dziewoński — E. Dworowski — K. Koszela i inni.
Kierownictwo produkcji: Aleksander Suchcicki — Jaroslav Niklas.
Dekoracje wewnątrz i prace laboratoryjne: Barrandov — Praha.
Dekoracje plenerowe i prace laboratoryjne: P. P. Film Polski, Łódź.
Dźwięk — wnętrza: Miroslav Prokes.